Günümüzdə müzakirə olunan və öz aktuallığını itirməyən məsələlərdən biri dinin zamanla uyğunlaşması məsələsidir. Müxtəlif əqidə və məktəblər bu mövzu ilə bağlı öz görüşlərini izhar edib, fikirlərini ortaya qoyublar.

Sekulyarizm tərəfdarları dinin ictimai-siyasi proseslərdən kənarlaşdırılması barədə fikirlərini bununla əsaslandırmağa çalışıblar ki, zaman dəyişikliyi ilə ayaqlaşmayan dini inanc inkişaf qarşısında tormozlayıcı faktor kimi çıxış etdiyinə görə ondan imtina edilməlidir. Zaman keçdikcə müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalan bəşəriyyəti dəyişilməyən, sabit bir əqidə necə idarə edə bilər? Bu suala cavab tapmayan bəzi mütəfəkkirlər dinin müəyyən bir zaman kəsimində bəşəriyyət üçün müsbət və yaradıcı rol oynamasına baxmayaraq, insanlığın elmi və əqli təkamülü səbəbindən artıq dinə ehtiyac olmadığını iddia ediblər. İslam dininin sonuncu din olmasını bəşəriyyətin artıq dini əqidəyə ehtiyacsız olması ilə əlaqələndirənlər də tapılıb. Bu alimlərin fikirincə, ehtiyacsızlıq iki növdür: müsbət və mənfi. Mənfi ehtiyacsızlıq insanın həqiqətən bir şeyə ehtiyaclı olmasına baxmayaraq ondan imtina etməsidir. Məsələn, müəyyən bir xəstəlikdən əziyyət çəkən insanın müalicəyə ehtiyacı ola-ola həkimə müraciət etməməsi yanlış ehtiyacsızlıqdır. Amma digər bir ehtiyacsızlıq da var ki, müsbət və bəyəniləndir. Məsələn, xəstə həkimə müraciət edir, həkim onu müalicə etməklə, xəstəni özündən ehtiyacsız edir. Bu isə, öz növbəsində, xəstənin həkimlə əlaqəsinin kəsilməsinə səbəb olur. Əgər həkim xəstə ilə əlaqəsinin kəsilməsini istəmirsə, onun xəstəliyinin davam etməsində maraqlı olmalıdır. Amma xəstəyə ürəyi yanan vicdanlı həkim öz vəzifəsinə kamil şəkildə əməl edib xəstəni sağaltmalı və bu vasitə ilə onu özündən ehtiyacsız etməlidir. Müəllimlə tələbənin əlaqəsi də belədir: həqiqi müəllim çalışar ki, tələbəsinin elmi səviyyəsini yüksəltməklə onu özündən ehtiyacsız etsin. Müəllimin öz işini məsuliyyətlə yerinə yetirməsi tələbəsi ilə əlaqəsinin, müəllim-tələbə münasibətlərinin bitməsi ilə nəticələnir.

Yuxarıda göstərilən misalları bəzi alimlər insanların peyğəmbərlərlə olan münasibəti ilə eyniləşdirməyə cəhd göstəriblər. Peyğəmbərlər də, insanlara ürəyi yanan həkimlər kimi, onların mənəvi xəstəliklərinin müalicə yollarını göstərirlər. Onların göstərişlərinə əməl edib sağalan insanların artıq peyğəmbərlərə ehtiyacı yoxdur. Tələbə ustad olduqdan sonra ustada ehtiyacı olmadığı kimi, yüksək elmi-texniki tərəqqiyə, mədəni təkamül səviyyəsinə çatan insanlıq artıq peyğəmbərlərə və onların təlimlərinə ehtiyaclı deyil. Bu alimlərə görə, insanın dinə olan ehtiyacı onun elmi və mədəni geriliyi ilə şərtləndiyinə görə bu gerilik aradan qaldırıldığı üçün bəşəriyyət tarixində din dövrü arxada qaldı, artıq elm və inkişaf dövrüdür. Müasir dövrün insanının elmi səviyyəsi yaşam qanunlarını kəşf etməyə yetərli olduğu üçün, ilahi vəhydən qaynaqlanan qanunlara heç bir lüzum yoxdur.

Bu mütəfəkkirlər nəzərə almırlar ki, insanın dinə olan ehtiyacının səbəbi ağıl, hissiyyat və təcrübə yolu ilə əldə olunmayan bir sıra həqiqətlərin mövcudluğudur. İnsan, öz ağlının və hissi idrakının məhdudluğu səbəbindən heç zaman elə bir səviyyəyə çata bilməyəcək ki, dinə ehtiyaclı olmasın. Bundan əlavə, tarixin gedişatı və günümüzün reallığı da göstərir ki, bu qədər elmi nailiyyətlər əldə edən bəşəriyyət əvvəlkindən daha artıq dinə ehtiyaclıdır. Elm heç zaman dinin canişini və əvəzedicisi funksiyasını yerinə yetirə bilməz. Elmin əsas funksiyası insanı hədəfə çatdırmaqdır, hədəfi müəyyən etməkdə isə elm ümumiyyətlə acizdir. Hədəfi məhz din müəyyən etməlidir, elm isə o hədəfə çatmaqda köməkçi ola bilər. Məhz bu səbəbdən bəşəriyyətin uzun inkişaf yolu keçdikdən sonra “dalana dirəndiyini” anlayan alim və mütəfəkkirlər çıxış yolunu bəşəriyyəti həqiqi insanlıq yoluna qaytaracaq dini inanca yönəlməkdə görürlər. Vil Dyurantın dediyi kimi: “Biz texniki baxımdan qüdrətli olub, hədəf baxımından yoxsullaşmışıq”.

“Hədəf yoxsulluğu”ndan qurtarmaq üçün ilk öncə insanı olduğu kimi tanıyan və tanıtdıran bir dünyagörüşünə sahib olmalıyıq. İnsan barədə mövcud olan nəzəriyyələrin ikisi daha çox diqqəti cəlb edır. Bir nəzəriyyəyə görə, insanların arasında mövcud olan milli, mədəni, ictimai, iqtisadi, siyasi fərqlərə baxmayaraq, onların cövhərini hamısı üçün ortaq olan insanlıq təşkil edir. İnsanlar arasında bir çox fərqli cəhətlərin olmasına rəğmən, onların mahiyyətini təşkil edən “insan olma” ortaq və müştərək cəhətdir.

Bu nəzəriyyənin müqabilində digər bir nəzəriyyə də var ki, insanın sabit bir mahiyyətə malik olmasını inkar edir. Bu nəzəriyyə zaman və məkan amillərini, milli-mədəni, ictimai-siyasi mövqelərdə olan fərqləri insanın mahiyyətini təşkil edən həlledici faktorlar kimi qəbul edir. Bu fikrin tərəfdarları hesab edirlər ki, insanın mahiyyətini onun mədəni özəlliyi təşkil edir. Bu nəzəriyyəyə görə, Renesans, Reformasiya və maarifçilik hərəkatları nəticəsində orta əsrlər insanı öz mahiyyətini dəyişib tamam başqa bir varlığa – modern insana çevrildi.

İslam baxımından, istər bir zamanda, istərsə də müxtəlif zamanlarda yaşayan insanlar, aralarında olan elmi, mədəni, adət-ənənə fərqlərinə baxmayaraq, eyni insani mahiyyətə malikdirlər. Vahid insani mahiyyət elə bir məsələdir ki, həm Qurani-Kərim, həm fəlsəfə, həm də təbii elmlərin müxtəlif təcrübələr əsasında gəldiyi nəticələr onu təsdiq edir. Quran baxımından insan ilahi fitrət və maddi bədəndən təşkil olunub. Fitrət onu ali hədəflərə, maddi bədən isə cismani ləzzətlərə səsləyir. İnsan həyatı təbiət və fitrət arasında daim davam edən mübarizə səhnəsidir. Əgər insan təbiəti onun fitrətinə qələbə çalarsa, o, insanlıq yolundan uzaqlaşır, əksinə, fitrət maddiyyata qələbə çaldıqda insan varlıq aləminin ən ali dərəcəsinə ucalır. Qurani-Kərimin insan barədə olan ayələrinə nəzər saldıqda ilk baxışda ziddiyyətli görünən ikili münasibətlə qarşılaşırıq: “Allah insanı ilahi fitrət üzrə yaradıb” (Rum surəsi 30-cu ayə). “Həqiqətən, insan dözümsüz yaradılıb” (Məaric surəsi, 19-cu ayə). Göründüyü kimi, bəzi ayələrdə insanın fəzilətindən, digərlərində rəzilliyindən danışılır. Bu o demək deyil ki, insanlar müxtəlif və fərqli yaradılıblar. Bu ayələrdə məqsəd odur ki, insan daxilində mənəvi yüksəliş və əxlaqi rəzillik üçün zəmin var. Fitrətin səsinə qulaq asmaq insanlığın, maddi meyillərə itaət isə azğınlığın müqəddiməsidir.

Beləliklə insan vücudunda daim dəyişikliklərə məruz qalan onun maddi hissəsidir. Amma insanin həqiqətini təşkil edən onun ilahi fitrətidir. Bu fitrət insanın insanlığıdır. Maddi baxımdan hər an dəyişməkdə olan insanın fitrəti dəyişməz və sabit olaraq qalır. Buna görə də elmi və mədəni səviyyəsindən, hansı zaman və coğrafi mühitdə yaşamasından asılı olmayaraq, həyatın əsasını təşkil edən təməl dəyərlər insanlar üçün dəyər olaraq qalır. Ədalət, azadlıq, mərhəmət kimi məfhumlar istər orta əsrlərdə, istərsə də müasir dövrdə yaşayan insanlar üçün insani dəyər sayılır. Bu və digər dəyərlər insanlığın təməl daşı hesab olunduğu üçün onları qoruyacaq bir əqidəyə, inanca ciddi ehtiyac var.

Maddi aləmin dəyişkənliyinə baxmayaraq, ona hakim olan qanunların sabit olduğu şübhəsizdir. Maddəçilərin məşhur “varlıq aləmində hər şey dəyişir” tezisinin cavabında ilahi filosoflar “bu tezis özü necə, dəyişgənliyə məruz qalacaqmı?” sualını verirlər. Zaman keçdikcə yeni qanunların kəşf olunması heç də bu qanunların dəyişkənliyinə sübut ola bilməz. Yeni qanunlar əvvəlkilərin yanlışlığını üzə çıxarırsa, bu o demək deyil ki, qanunlar dəyişir. Məsələn, bir zamanlar, Ptolemey nəzəriyyəsinə əsasən, Günəşin Yerin ətrafına fırlanması qanun kimi qəbul olunurdu. Sonralar bunun əksi sübut olundu və məlum oldu ki, Yer kürəsi Günəş ətrafında fırlanır. Təbii ki, bu, qanunun dəyişkənliyi anlamında qəbul olunmamalıdır. Yer kürəsi yarandığı gündən günəş ətrafında fırlanır, sadəcə olaraq, elmə bu məsələ müəyyən bir dövrdə məlum olub.

Maddi aləmə hakim olan qanunların sabit olduğu kimi, insanlığa hakim olan qanunların, dəyərləri yaşadan əqidənin də sabit olması zəruridir. İnsanın elmi inkişafı nəticəsində onun həyatında müxtəlif dəyişikliklər əmələ gəlir. Bu dəyişikliklərin onun insanlığına xələl gətirməməsini din təmin etməlidir. Bu baxımdan din inkişafa doğru hərəkətin qarşısında maneə kimi yox, istiqamətverici kimi çıxış edir. Məsələn, Yer kürəsinin günəş ətrafında fırlanaraq, müəyyən bir trayektoriya üzrə hərəkət etməsi onun mövcudluğunun əsas şərtidir. Amma Yer kürəsihəmin trayektoriyadan çıxıb Günəşə bir qədər yaxınlaşıb və yaxud ondan uzaqlaşarsa, bu hərəkət onun özü və üzərində yaşayanlar üçün faciəli sonluqla nəticələnəcək. Eləcə də insanlığın irəliyə doğru hərəkət etməsi labüddür, bu hərəkətin qarşısını heç bir əqidə və inanc ala bilməz. Dinin vəzifəsi irəliyə doğru hərəkəti əngəlləmək deyil, əksinə, bu hərəkəti stimullaşdırmaqdır. Din insanlığın sağa-sola sapmasının qarşısını alıb onu “insanlıq trayektoriyası” üzrə hərəkətə yönəldir. Necə ki bu hərəkət bəşəriyyətin mövcudluğunun əsas şərtidir, eləcə də sağa-sola əyilmək onu məhvə doğru sürükləyir.

İnsanın ilahi fitrət üzrə yaradıldığını önə çəkən din onun sabit ruhi ehtiyaclarını və dəyişkən maddi tələblərini tənzimləyərək onu əbədi səadətlə nəticələnəcək bir yola istiqamətləndirir. İnsanın əbədi səadəti dünya həyatından asılı olduğu üçün din ictimai münasibətləri tənzimləyəcək siyasi, iqtisadi, mənəvi qanunlar təqdim edir. Bu qanunların köhnəlməməsi onların ilahi başlanğıcdan qaynaqlanması səbəbindəndir. İlahi qanunların özəlliyi onların varlıq qanunları ilə həmahəngliyindədir. Dinə əbədi yaşam imtiyazı verən bu cəhətdir. Vl Dürant “Tarix və din” kitabında yazır: “Dinin yüz canı var. Hər şey öldürüldükdə, həmişəlik aradan gedir, dindən başqa. Din yüz dəfə də öldürülsə, yenidən dirilir”.

Din insan fitrəti ilə səsləşdiyi üçün həmişə öz təravətini qoruyub saxlayır.

Bu gün dünyada dərinləşməkdə olan mənəvi deqradasiya, əxlaqi aşınmanın başında duranların əsas məqsədi fitrətin səsini batıraraq insanları dindən uzaqlaşdırmaqdır. Amma tarixi təcrübə göstərir ki, dinlə mübarizə həmişə əks-effekt verir. İnsanı doğru yoldan ayırmaq olar, amma onun fitrət nurunu söndürmək heç kəsə müyəssər olmayıb. Mənəvi aşınmaya paralel olaraq insanların dini inanca yönəlməsi prosesinin də güclənməsinin başlıca səbəbi məhz budur. İnsan övladı ona yer üzündə cənnət vəd edən “izm” lərdən usanıb, əbədi səadətinin, mənəvi ehtiyaclarının təminatçısı olan ilahi əqidənin sorağına çıxıb. Bu, bəlkə də, insan tarixinin “qızıl dövrünün” başlanğıcı hesab oluna bilər.

Hacı Şahin Həsənli