“Biz Yerdən daha çox Göyə bağlıyıq”

“Əsərlərin dili ilə” rubrikasının budəfəki qonağı zəngin həyat yolu keçən, həm ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə, həm də əsərləri ilə təkcə ölkəmizdə deyil, bütün dünyada tanınan millət vəkili, xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıdır


- Sabir müəllim, 1971-ci ildə “Tanımaq istəsən” sualını kimə ünvanlamısız, kimi tanıtmaq istəyirdiz?

- Əslində bu, şəhərli bir qıza sevgi ünvanı idi. 24 yaşım vardı. Deyirdim ki, əgər məni tanımaq istəyirsənsə, mənim doğulduğum kəndə, dağlara gəlməlisən, böyüdüyüm mühiti görməlisən. Onda məni duya bilərsən. Şerin məzmunu budur. Kitabın ümumi məzmunu isə bir vətəndaşlıq səciyyəsi daşıyır. Cavan söz adamı, şer həvəskarı kimi gəlmişəm bu meydana. Əgər məni tanımaq istəyirsənsə, bu kitabı oxu – kitabın qayəsi budur. Bu kitab şerə bir vəsiqəm, ədəbiyyata bir vətəndaşlıq pasrortum idi.

- Bu pasportu alandan sonra “Sevgim-sevincim”dən “Xəbər gözləyirəm” dediniz. Bir soraq ala bildinizmi?
- Aldım, amma çox sonralar. O vaxta qədər vətən movzusu və özünü təsdiq anlamında olan şerlərimi “Sevgim-sevincim”də topladım. Yəni, dedim ki, bu mənəm – kənddən, kasıb bir ailədən çıxmış oğlan. Bunu dostlarıma, həm də oxucularıma deyirdim. Və ümid edirdim ki, bu kitab onlarla qurduğum ünsiyyəti atrıracaq. Xəbəri isə... Əslində insan ömrü boyu intizar içində yaşayır, hansısa xoş soraq, xoş xəbər gözləyir. Biz isə, bir azərbaycanlı olaraq, ömür boyu Azərbaycanın bütövlüyü xəbərini, SSRİ-nin dağılacağı və müstəqillik qazanacağımızın xəbərini gözləmişik. “Xəbər gözləyirəm” mənə çox maraqlı bir tarixçə də yaşatdı. O şerim ilk dəfə qəzetdə çap olunmuşdu. Bir gün Bəxtiyar Vahabzadə mənə zəng edib evinə çağırdı. Getdim, söhbət etdik. Dedi ki, mən ömür boyu o günü, o xəbəri gözləmişəm. Və çalışmışam bu haqda şer yazım, amma yaza bilməmişəm. Sən yazmısan, sağ ol. Bu şer mənə çox təsir etdi, mən də sənə bir şer yazdım. Sonra “İnqilab istərəm, yenə inqilab” şerini mənə oxudu. Bu şer sonra onun kitablarında dərc olundu.

- Bəs “Gəncə qapısı”nda nə baş vermişdi?
- Gəncə sözünün yasaqlandığı bir vaxt idi, Sovetlər birliyində şəhərimizin milli adının qorunmasına imkan vermirdilər. Gəncə sözünü deyənə təzyiqlər olurdu – Kirovabad deməliydin. Kitabda iki sujet var. Birinci odur ki, qardaşımın 4 yaşlı qızı rəhmətə getmişdi, onu kəndə aparırdım. Masallıya qədər avtobusda getdik, oradan Yardımlıya maşın tutmaq istədik, dağlıq yer olduğundan heç kəs getmək istəmirdi. Uşağı bükmüşdük deyə, hiss olunmurdu. Tələsirik, axşam düşür deyə məcbur olub birinə vəziyyəti danışdım. Dedi mən meyit apara bilmərəm. Axırda xəstəxanaya gedib təcili yardım maşını götürüb getdik kəndə. Mənə çox ağır gəldi ki, neçə qardaşıq, bizim bir maşınımız yoxdu ki, şəhərə gedib-gələ bilək. Qərara aldım ki, necə olur-olsun maşın alım. Cibimdə isə maşın nədi, bir təkər almağa da pulum yoxdu. Yazıçı nəşriyyatında baş redaktor işləyirdim. Bakıya qayıdandan sonra bu əhvalatı nəşriyyatın direktoru, rəhmətlik Əjdər Xanbabayevə danışdım. Bir il sonra – 1982-ci ildə kitabım çap olunmalı idi. Əjdər müəllim mühasibi çağırıb tapşırdı ki, həmih kitabın qonorarını yüksək qiymətlə hesablasın və 70 faizini mənə versin. O vaxt belə qanun var idi. Amma pulu alsam da məndən əvvəl maşın növbəsinə duranlar vardı. Əjdər müəllim onlardan da soruşub öyrəndi ki heç birinin indi maşın almaq inkanı yoxdu. Onlar da mənim kimi kasıb işçilər idilər. Odur ki, növbəmi əvvələ dəyişdi. Beləliklə qonarara bir az da borc əlavə edib maşını aldım. Yəni hələ çap olunmayan həmin kitabın mənə belə köməyi oldu. Sonra rəhmətlik Nüsrət Kəsəmənli ilə Kutaisidə keçirilən “Mayakovskinin şeir günləri”nə getmişdik. Orada Geras monastrını təqdim edirdilər. Mən dəstədən ayrılıb cığırla meşəyə tərəf getdim. Gördüm cığırın sonunda meşəyə açılan hasar var, üzərində də ərəbcə yazılar. Hasar məni çağırırdı. Əlimi vurdum, sanki canlıydı, içində ürək döyünür, əlimi yandırırdı. Baxdım ki, bu, məşhur Gəncə qapılarından biridi. Orada dayanıb öz-özümə pıçıldayırdım:

Salam gəncə qapısı,
Salam duzum, çörəyim...

Elə bil misralar göydən süzülürdü. Bu vaxt dəstə də gəldi. Orada gürcülərlə mübahisəm oldu. Bələdçi deyirdi ki, bu, zəfər nişanəsi olaraq Gəncədən gətirilib. Dedim nə zəfər, Gəncə yerin altına getmişdi, özünü müdafiə etmək imkanı yox idi. Siz də gəlib kömək etmək əvəzinə qapını oğurlayıb gətirmisiz. Avtobusda da gürcülərlə qarşılaşmamız oldu. Amma sonra onlar bizdən üzr istədilər. Biz qayıdandan sonra Moskvadan – komsomolun Mərkəzi Komitəsindən yazmışdılar ki, Sabir Rüstəmxanlı ilə Nüstət Kəsəmənlini bir daha belə tədbirlərə göndərməyin, dava salırlar. O axşam “Salam Gəncə qapısı” şerini yazdım. Bakıya dönəndə artıq fikrimdə gələcək kitab hazır idi.

- “Sağ ol, ana dilim” deyib niyə təşəkkür edirdiz, o da sizi hansısa çətinlikdən qurtarmışdı?
-O dövrdə ana dili, bir növ yasaq edilmişdi, rus dilinə isə bir heyranlıq vardı. İndiki respublika sarayında Ümumittifaq poeziya bayramı keşirilirdi. Hamı rusca şer oxuyurdu, mən də cavanların adından çıxış edirdim. Birinci şerin adını öz dilimizdə - “Sağ ol, ana dilim” deyəndə salon məni uzun müddət alqışladı. Şeri oxudum və düşündüm ki, mənim ömrümün əsas istiqamətlərindən biri milli varlığımızı, kimliyimizi qorumaq uğrunda mübarizədi. Ona görə də kitabın adı belə olmalıdı.

- Bəs “Qan yaddaşı”nda nə gizlənmişdi?
- Bu, bir tarixi hadisəni dirçəltmək xəttidi. Bərdədə süb çağı rəhmətlik Fərman Kərimzadə ilə getdik Qalaya. Gördük ki, qala divarları yanında 6-7 yaşlı bir uşaq zoğal budaqlarını kəsib ox-yay düzəldir. O, bilmir ki, bu, qaladı, bu köhnə divarlar arasında nə zamansa savaş olub. Amma qanının diktəsiylə orda ox-yay düzəldirdi. Bax o vaxt bir şer yazdım ki, görünür tarixin də unutduğu həqiqət çıxmır qan yaddaşından.

- “Ömür kitabı”nız neçə səhifə oldu. Bir ömür o kitaba sığıb, ya yox?
- Yox, əlbəttə sığmaz. Əslində əvvəlki kitablar da elə ömür kitabımın səhifələri idi. Mən o kitabı bir səhifə - Azərbaycanın quzey səhifəsi kimi yazmışdım. Düşünürdüm ki, güney Azərbaycana kedəndə kitabın ikinci hissəsini yazacam. Təəssüf ki, Güney Azərbaycanlıları Konqresindəki fəaliyyətim, güneylə bağlı yazılarım İrana gedən yollarımı bağladı və mən ikinci hissəni yaza bilmədim. Amma düşünürəm ki, sonra yazdığım “Xətayi yurdu”, “Meydan hadisələri haqqında” sənədli roman, “Göy Tanrı” Cavad Xan” əslində ömür kitabımın səhifələridi. “Ömür kitabı” həm də mənim tale kitabımdı. O mənada ki, 250 minə yaxın tirajla çap olunub və dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub. Və bu kitab mənə böyük şöhrət gətirdi, bayaq dediyim maddi sıxıntılardan qurtardı, sonrakı həyatımda rahatlığıma yol açdı. Heç kəsi eşitmək istəməyən bir milyon insan meydanda məni dinləyirdi. Çünki gənclər içlərində o kitabla silahlanmışdılar. Kitab, əslində, mənim sonrakı siyasi həyatımın, dünyada gördüyüm işlərin bir növ təməli oldu.

- “Zaman məndən keçir” demisiz. Zaman haradan gəlirdi, sizdən keçib hara getdi, sizə nə verdi, nə alıb apardı?
- Bir şair, bir qələm adamı heç vaxt təkcə öz ömrünü yaşamır, həm də millətinin, insanlığın tarixini yaşayır. Ona görə də heç nə qırılmır, bir nəsildən o biri nəslə ötürülür. Zaman anlayışı hələ tam izah olunmayıb. Zaman geridən irəli gedir, ya irəlidən geri gedir? Biz belə bilirik ki, keçmişdən gəlib gələcəyə gedir. Çinlilərin təsəvvürünə görə isə zaman üstən aşağı tökülür. Amma hər necə olur-olsun, zaman bizim içimizdən keçir:

Ürəyim bir qaçqın düşərgəsidi,
Keçir körpələrin göz yaşı məndən.

Mənə elə gəlir ki, azərbaycanın bütövlük taleyi mənim içimdən keçir. Səni ölümə aparırsa, zaman kədərli bir şeydi. Eyni zamanda bu qısa ömürdə nəsə qazana bilirsənsə, bu da zamanın sənə hədiyyəsidi. Ona görə zamanla dil tapmaq, zamanı sevmək, dəyərləndirmək və ondan istifadə etməyi bacarmaq böyük işdir.

- “Xətai yurdunda” təzə nə gördüz, köhnədən nə qalıb?
- Torpaqlarımızı itirmişik, Xətainin yaratdığı boyük dövlətin xırda bir parçası qalıb əlimizdə. Amma Xətainin ruhu hələ tam ölməyib, yaşayır. Bir vaxt meydan da Xətai ruhu ilə qanadlanmışdı. Bu gün şerlərimizdə də Xətai ruhu var. Nə qədər mübahisəli olsa da ictimai-siyasi görüşümüzdə də Xətai var. Türkiyədə “Xətai deyimləri” var ki, daim aşıqların dilində səslənir.

- Bəs “Göy Tanrı”dan nə istəyirdiz?
- Soruşurdum biz haradan gəlmişik?

- Cavab ala bildiz?
- Ala bildim. İnsan bir varlıq olaraq nə qədər Yerə bağlıdısa, o qədər də Göyə bağlıdı. Ona görə də Göyü unutmaq olmaz. Biz Yer adlı balaca bir qum dənəsinin üstündə oturmuşuq, elə bilirik ki, hər şey bizim iradəmizə bağlıdı. Halbuki biz Yerdən daha çox Göyə bağlıyıq. Bu, həm Allaha bağlılıqdı, həm kainata bağlılıqdı. Həm də, mənə elə gəlir ki, insanlar torpaqdan yox, bəlkə də göydən gəldiklərinə görə kökündə bir işıq dayanır. Və o işığın arxasında başqa – yeni torpaq var. Görünür, biz hansısa məhv olmuş planetdən gəlmiş insanlarıq, svilizasiyanın Yerə xilasa gəlmiş adamlarıyıq.

- “Bütövlük həsrəti”ni nə zamandan çəkirdiz, bu həsrət sona yetdimi?
- Bütövlük həsrəti gəncliyimdən – ilk yazılarımdan başlamışdı. Çünki mən Yardımlıda, sərhəddə doğulmuşam. Anamın dilindən eşitdiyim ilk mahnı “Qaragilə” idi. Bu mahnı Təbriz inqilabı süquta uğrayandan sonra ordan köçənlərin dilində gəlmişdi güneyə. Yaylaqlara gedəndə o taydan eşitdiyimiz səslər də uşaqlıqdan ürəyimi Azərbaycanın bütövlük həsrəti ilə doldurub. Yazdığım ilk şeirlərimdə də belə misralar var:

Mənim ürəyimtək Təbriz başında
Niyə yellənmirsən, bayrağım, niyə?

- Nə olmuşdu ki, “Atamın ruhu” deyib, onu yaddaşa yazdız?
- Atam dünyasını dəyişəndə ruhunun bədənindən necə üçduğunu hiss elədim. O ruh mənim başıma dolana-dolana bütün gün məndən ayrılmadı. Hətta adamlarla əl görüşəndə elə bilirdim əlim əlcəkdədi. Sanki bir skafandır geyinmişdim, ayağım yerə dəymirdi. Anamın tövsiyəsi ilə qüsullanandan sonra hiss etdim ki, hansısa bir yanğı ilə, bir kosmik səslə o ruh məndən ayrılıb getdi. Ondan sonra sakitləşdim, ayağım yerə dəydi. Bu qeyri-adi yaşantıdan sonra inandım ki, doğrudan da ruh ölməzdi. Ondan sonra atamın həyatını yazdım. İlk cümləsi də belədi ki, “Atam mənə həyatı sevdirmişdi, ölümü də sevdirdi”. Çünki o gündən ölümü sevməyə və ruhlar haqqında daha çox düşünməyə başladım. İndi bu qısa insan ömrünün ölümlə bitdiyi fikrindən uzağam. Ölümlə insan həyatı bitmir, başqa bir həyat başlanır.

- Bəs “Ölüm sirvəsi”ni necə, görmək olur?
- Əslində, ölümsüz insanlar, millət üçün canını fəda edənlər, qəhrəmanlar və ruhun ölməzliyinə inananlar – hamısı ölüm zirvəsinə qalxmış insanlardı. Cavad xan Gəncə üçün öldü, amma əslində həmin zirvəyə ucaldı. Cavad xanın dövründə rusların ayaqları altına xalça sərməklə zəngin yaşayanlar, ya da qaçıb canını qurtaranlar da neçə il sonra öldülər. Amma onlar hamısı unuduldu. Cavad xan isə heç zaman unudulmur, yaşayır. Ölüm zirvəsi budur.

- Bu dünyadan çox şey aparan “Sunami” sizdən nə alıb apardı?
- Sunami məndən heç nə aparmayıb, mənə gətirib. Yəni biz kosmosun içindəki bir qum dənəsinin içində oturmuşuq və hər gün də o sunamilərin içindəyik. Kosmosdan bizə müxtəlif axınlar, təzyiqlər, meteor yağışları, zərərli qaz kütlələri və s. gəlir, biz daimi bu təzyiqin altındayıq. Belə olan halda bu balaca Yeri yerdəki balaca sunamilərdən qorumalıyıq. Bir kosmik sunami var, bir də içimizin-özümüzün yaratdığımız sunami. Yəni, biz təbiəti məhv edirik. Kitabda söhbət Şamaxı rəsədxanasından gedir. Rəsədxananın ətrafında tikilən kababxanaların tüstüsündən rəsədxananın “gözü bağlanıb”, göyü görmürsən. Və uçan boşqabda göydən gələn birisi rəsədxanada işləyənə deyir ki, niyə gözünüzü bağlamısınız. O da cavab verir ki, başqa yerlərdə də rəsədxanalar var Gələn də deyir ki, yox, siz gözünüzü nahaq bağlamısız, çünki hər kəs öz gözü ilə baxmalıdı. Və orda bir sevgi xətti də var. Bu, Yerlə Göy arasında olan bir sevgidi. Əslində mən o romanı yazanda özümü təzədən kəşf elədim. Gördüm ki, bütün sunamilərdən üstün bir “sevgi sunamisi” var və o, bizi kosmik sunamilərdən qoruyur.

- Və bu sunami sizə “Əbədi Sevda”nı gətirdi...
- Əbədi sevda, bəlkə də elə ədəbi sevdadı. Çünki birinci kitabımda o, lirik bir sevgi üstündə qurulmuşdu. Bu kitabdakı şeirlərin də çoxu lirik, sevgi şeirləridi. Amma “Əbədi sevda” Azərbaycan, türk dünyası – bir ucu Çin, bir ucu balkanlar olan Türk Avroasiyası haqqında bir şeirdi. Şeirin məzmunu belədi ki, geçmişi görməyən, kimliyimizdən, tariximizdən və böyüklüyümüzdən xəbərsiz adamlar içimizdəki bu əbədi sevdanı duya bilməzlər. Bu əbədi sevda bizim milli varlığımıza olan sevdamızdı.

- Millət vəkili, siyasi xadim, ədəbiyyat adamı... Sabir müəllimin başında bu gün hansı sevda dolaşır?
- Siyasət keçib gedər, qalan ədəbiyyatdı. Məni siyasətə gətirən də ədəbi yaradıcılığımdakı vətəndaşlıq gücüdü. Buna görə həmişə ədəbiyyata borclu olmuşam. Dünyanın müxtəlif ölkələrində 55-dən çox kitabım çap olunub. İndi isə yeni əsərlər üzərində işləyirəm. Çox vax şeirlərimi yolda, telefona yazıram, sonra gedib köçürürəm. Bunu xırda siyasət maraqlarına qurban verə bilmərəm və düşünürəm ki, artıq siyasətdən getməyin vaxtı çatıb.

İsmət Ələkbərqızı